Lê Ngọc Thạc: Diễn đàn văn học 07.2014

PHAN VĂN TRỊ-

NHỮNG VẦN THƠ BÚT CHIẾN
*Lê Ngọc Thạc

G iữa thế kỷ XIX, lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta bước sang một giai đoạn mới, giai đoạn chống thực dân Pháp gần ṃ̉ột thế kỷ... Ở Nam bộ, năm 1862 thực dân Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông, đến năm 1867 chiếm luôn ba tỉnh miền Tây và Nam kỳ lục tỉnh đã hoàn toàn rơi vào tay giặc.

Cùng với phong trào chống Pháp mạnh mẽ của các sĩ phu và nhân dân, một dòng văn học yêu nước ở Nam bộ đã hình thành và phát triển với những ngôi sao sáng như Nguyễn Đình Chiểu, Phan Văn Trị, Bùi Hữu Nghĩa, Thủ khoa Huân, Huỳnh Mẫn Đạt... Trên bầu trời sao ấy, Cử nhân Phan Văn Trị là một trong những tên tuổi xuất sắc nhất. Cả đời mình, ông đã sử dụng ngòi bút như vũ khí chống giặc và sự nghiệp sáng tác của ông gắn liền cùng cuộc bút chiến hết sức đặc biệt với Tôn Thọ Tường.

Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi xin cùng quý thi hữu tìm hiểu một số bài thơ bút chiến tiêu biểu của ông. Qua đó, chúng ta cùng cảm nhận và thêm trân trọng tấm lòng, khí phách và tài năng của một nhà Nho yêu nước đất Nam kỳ lục tỉnh.

I- VÀI NÉT VỀ CUỘC ĐỜI PHAN VĂN TRỊ (1830-1910):

Phan Văn Trị sinh năm 1830 tại thôn Hưng Thạnh, huyện Bảo An, phủ Hoằng An, trấn Vĩnh Thanh ( nay là xã Thạnh Phú Đông, huyện Giồng Trôm, tỉnh Bến Tre). Khoảng năm 1847, ông đến làng Hanh Thông, Gia Định trú ngụ nhà người thân để học. Phan Văn Trị đỗ Cử Nhân khoa Kỷ Dậu, năm Tự Đức thứ 2 (1849), cùng khoa với Nguyễn Thông, nên thường được gọi là Cử Trị.

Sau khi đỗ đạt, ông không ra làm quan mà về dạy học ở làng Bình Cách (nay thuộc TX. Tân An, tỉnh Long An). Khi thực dân Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam bộ, theo phong trào “tỵ địa”, ông chuyển về ở hẳn tại huyện Phong Điền (Cần Thơ) dạy học, bốc thuốc và dùng thơ văn làm vũ khí chống Pháp cùng bọn tay sai.

Đức độ và tài năng của Phan Văn Trị đã làm cho nhiều người cảm phục. Trong đó có cai tổng Định Bảo là Lê Quang Chiểu xem ông như bậc thầy, nên đã giới thiệu người em gái con cô con cậu là Đinh Thị Thanh kết duyên cùng ông. Ông mất ngày 22.06.1910, thọ 80 tuổi. Hiện nay, khu lưu niệm của ông được tôn tạo khang trang tại Thị trấn Phong Điền, huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ.

II- CUỘC BÚT CHIẾN VỚI TÔN THỌ TƯỜNG:

1- Tóm tắt cuộc bút chiến

Cuộc bút chiến giữa Tôn Thọ Tường và Phan Văn Trị diễn ra trên 10 năm, từ sau năm 1862 đến trước 1877. Tuy nhiên, sôi động nhất có lẽ là từ sau năm 1862 đến 1867, tức là sau khi Pháp chiếm xong ba tỉnh miền Đông Nam bộ đến trước khi Pháp chiếm nốt ba tỉnh miền Tây còn lại. Nó đã lôi cuốn đông đảo sĩ phu yêu nước vào cuộc như Bùi Hữu Nghĩa, Huỳnh Mẫn Đạt...

Cuộc bút chiến là sự đấu tranh quyết liệt giữa hai ý thức chính trị đối nghịch nhau. Phan Văn Trị là người phát ngôn của lực lượng yêu nước, còn đại diện cho những kẻ bán nước cầu vinh là Tôn Thọ Tường.

Tôn Thọ Tường sinh năm 1825, trong một gia đình có thế lực. Cha là Tôn Thọ Đức, tuần phù tỉnh Bình Thuận; ông nội trước đây từng theo phò Nguyễn Ánh, có công to nên được nhà Nguyễn thờ phụng. Mặc dù không đỗ đạt gì, nhưng công bằng mà nói, Tôn Thọ Tường cũng có chút văn tài, từng tham gia Bạch Mai thi xã ở Gia Định và để lại nhiều thơ văn. Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, Tôn Thọ Tường là một trong nh̃ững người đầu tiên theo giặc. Y được Pháp trọng dụng và cất nhắc dần lên chức Đốc Phủ Sứ. Tôn Thọ Tường mất năm 1877 ở Hà Nội vì bệnh sốt rét.

Với tấm lòng yêu nước, lập luận sắc bén và đanh thép; Phan Văn Trị đã vạch trần toàn bộ lời lẽ ngụy biện, đập tan luận điệu phản dân hại nước của Tôn Thọ Tường. Thắng lợi của Phan Văn Trị phản ánh thắng lợi của nhân dân ta đối với tư tưởng đầu hàng, phản động, tấn công vào tập đoàn tay sai của thực dân Pháp.

2- Giới thiệu những bài thơ bút chiến tiêu biểu:

BÀI 1:

TÔN PHU NHÂN QUY THỤC

(Bài xướng)

Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ tòng

Ngàn thu rạng tiết gái Giang Đông

Lìa Ngô bịn rịn chòm mây bạc

Về Hán trau tria mảnh má hồng

Son phấn thà cam dày gió bụi

Đá vàng chi để thẹn non sông

Ai về nhắn với Châu Công Cẩn

Thà mất lòng anh đặng bụng chồng.

TÔN THỌ TƯỜNG

Tôn phu nhân là em gái của Tôn Quyền (vua Đông Ngô). Vì tranh giành đất đai, Tôn Quyền theo kế Châu Du (Châu Công Cẩn) mời Lưu Bị qua Giang Đông nói gả em gái để kết tình lân bang, định dùng phục binh giết chết trong tiệc rượu. Thực hiện kế của Khổng Minh, Lưu Bị sang đất Ngô. Sự việc đến tai Ngô Quốc Thái, mẹ của Tôn Quyền. Biết đó là âm mưu xảo quyệt của con, bà mắng Tôn Quyền đã dùng kế tiểu nhân. Nhận thấy Lưu Bị là người có đạo đức, bà buộc Tôn Quyền phải giữ lời hứa và bà nhất quyết gả con gái cho Lưu Bị. Vì vậy, Tôn phu nhân phải theo chồng về đất Thục. Câu chuyện lấy trong Tam quốc chí. Tôn Thọ Tường xem việc y theo Pháp chẳng qua là chuyện tất nhiên như Tôn phu nhân quy Thục mà thôi. Bài thơ là một lời tuyên bố dứt khoát về lập trường theo giặc của y.

TÔN PHU NHÂN QUY THỤC

(Bài họa)

Cài trâm sửa áo vẹn câu tòng

Mặt giã trời chiều biệt cõi Đông

Khói tỏa vầng Ngô ùn sắc trắng

Duyên về đất Thục đượm màu hồng

Hai vai tơ tóc bền trời đất

Một gánh cang thường nặng núi sông

Anh hỡi, Tôn Quyền anh có biết

Trai ngay thờ chúa, gái thờ chồng!

PHAN VĂN TRỊ

BÀI 2:

TỪ THỨ QUY TÀO

(Bài xướng)

Thảo đâu dám sánh kẻ cày voi

Muối xát lòng ai nấy mặn mòi

Giúp Hớn hãy nhiều trang cột cả

Về Tào chi sá một cây còi

Bâng khuâng nhớ mẹ khôn nâng chén

Bịn rịn trông vua biếng giở roi

Chẳng đặng khôn Lưu thà dại Ngụy

Thân này xin gát ngoại vòng thoi.

TÔN THỌ TƯỜNG

Từ Thứ là một trong những danh sĩ có tài. Buổi đầu Từ Thứ giúp Lưu Bị đánh Tào Tháo. Tào Tháo dụ hàng không được, bèn bắt mẹ Từ Thứ tống giam rồi giả mạo viết bức tâm thư, lời lẽ thống thiết gởi cho Từ Thứ, bảo Từ Thứ về Tào. Ngỡ thư của mẹ thật, Từ Thứ không cầm lòng được, liền bỏ Lưu Bị về với Tào Tháo. Mẹ Từ Thứ hay tin, liền cắn lưỡi tự tử. Câu chuyện lấy trong Tam quốc chí.

Mượn chuyện Từ Thứ, Tôn Thọ Tường muốn thanh minh rằng mình theo Pháp chẳng qua là chuyện chẳng đặng đừng, chứ cái tình đối với bạn bè cũ, cái nghĩa đối với đất nước vẫn còn nặng. Vả lại, dân tộc còn nhiều anh hùng (trang cột cả), một thân tài hèn sức mọn như y theo Pháp nào có đáng là bao (một cây còi)!

Trong bài này, Tôn Thọ Tường đã tận dụng lợi thế của người xướng về cấu tứ và gieo vần, buộc người họa phải theo một khuôn khổ nhất định, không có lối phát triển. Năm vần được gieo vô cùng hiểm hóc (voi, mòi, còi, roi, thoi) rất khó họa, cũng còn nhằm mục đích hạn chế số người tham gia phản bác.

TỪ THỨ QUY TÀO

(Bài họa)

Quá bị trên đầu nhát búa voi

Kinh luân đâu nữa để khoe mòi

Xăng văng ruổi Ngụy mây ùn đám

Dáo dác xa Lưu gió thổi còi

Đất Hứa nhớ thân sa giọt tủi

Thành Tương mến chúa nhẹ tay roi

Về Tào miệng ngậm như bình kín

Trân trọng lời vàng đáng mấy thoi.

PHAN VĂN TRỊ

BÀI 3:

BÀI TỰ THUẬT THỨ NHẤT

(Bài xướng)

Giang san ba tỉnh hãy còn đây

Trời đất xui chi đến nỗi này

Chớp nhoáng thẳng bon dây thép kéo

Mây tuôn đen nghịt khói tàu bay

Xăng văng chậm tính thương đôi chỗ

Khấp khởi riêng lo biết những ngày

Miệng cọp hàm rồng chưa dễ chọc

Khuyên đàn con trẻ chớ thày lay.

TÔN THỌ TƯỜNG

Đây là bài đầu tiên trong mười bài Tự thuật liên hoàn. Đối với Tôn Thọ Tường, ba tỉnh miền Đông tuy bị Pháp chiếm, nhưng vẫn chưa mất!!! Y ra sức quảng cáo cho văn minh Pháp (đường sắt, đường dây điện, tàu thủy...) để hù dọa nhân dân và lực lượng kháng chiến. Với kẻ địch hùng mạnh như thế thì không thể đánh thắng được!

BÀI TỰ THUẬT THỨ NHẤT

(Bài họa)

Hơn thua chưa biết đó cùng đây

Chẳng đã nên ta mới thế này

Bến Nghé quản bao cơn lửa cháy

Cồn Rồng dầu mặc bụi tro bay

Nuôi muông giết thỏ còn chờ thuở

Bủa lưới săn nai cũng có ngày

Đừng mượn hơi hùm rung nhát khỉ

Lòng ta sắt đá há lung lay.

PHAN VĂN TRỊ

Qua ba bài được trích dẫn, chúng ta thấy Tôn Thọ Tường hay mượn chuyện xưa, tích cũ của Trung Quốc, đưa chúng vào thơ để thanh minh cho hành vi theo giặc của mình. Nhưng tất cả những lời ngụy biện ấy đều bị vạch trần, đưa ra ánh sáng. Với ba bài họa, Cụ Cử Trị đã đẩy y vào chân tường, không còn lối thoát. Nhiều thế hệ nhân dân Nam bộ nói riêng và cả nước nói chung đã từng ngưỡng mộ và thuộc lòng những câu:

Về Tào miệng ngậm như bình kín

Trân trọng lời vàng đáng mấy thoi.

(Từ Thứ quy Tào)

Anh hỡi, Tôn Quyền anh có biết

Trai ngay thờ chúa, gái thờ chồng.

(Tôn phu nhân quy Thục)

Đừng mượn hơi hùm rung nhát khỉ

Lòng ta sắt đá há lung lay.

(Bài Tự thuật thứ nhất)

Ở bài họa thứ 8 trong mười bài liên hoàn (thập thủ liên hoàn), Phan Văn Trị đã chua chát kết luận về Tôn Thọ Tường như sau:

Đứa dại trót già đời cũng dại

Lựa là tuổi mới một đôi mươi!

(Bài Tự thuật thứ tám)

T óm lại, với cuộc bút chiến có một không hai trong giai đoạn thực dân Pháp đang chiếm dần Nam kỳ Lục tỉnh; Phan Văn Trị đã quật ngã Tôn Thọ Tường trước nhân dân và lịch sử. Thắng lợi này có ý nghĩa vô cùng quan trọng, tiếp thêm sức mạnh cho phong trào kháng chiến ở Nam bộ nói riêng và cả nước nói chung. Những vần thơ đậm tính chiến đấu đã đưa ông trở thành ngôi sao sáng của dòng văn học yêu nước chống Pháp ở Nam bộ nửa sau thế kỷ XIX.

Lúc sinh thời, ông đã từng mơ ước:

Nhà Nước một mai xoay vận thới

Cõi Nam chung hưởng hội thăng bình.

(Cảm hoài)

Nhưng tiếc thay, con tim vĩ đại luôn thao thức vì vận nước ấy đã ngừng đập và ông đã lặng lẽ nằm xuống vĩnh viễn bên dòng kênh Cái Tắc hiền hòa, thuộc huyện Phong Điền (TP.Cần Thơ) khi quê hương chưa nở hoa độc lập.

LÊ NGỌC THẠC

(PCN.CLB.Thơ Ca Mây Hồng TP.Cao Lãnh-Đồng Tháp)

Lê Ngọc Thạc

Trang

Thứ Tư, 23 tháng 7, 2014

Diễn đàn văn học 07.2014